Legrajto
Ricxard M.Stolman
(Richard M.Stallman)
Traduko el Anglalingvo per Marine
27.02.2006
Cxi eseo aperis origine en
[Communications of the ACM, Vol. 40, #2. � Feb, 1997].
(el "Vojo al Tiko" ["The Road to Tycho"],
noticaro pri la antauxhistorio de Luna Revolucio,
publikigita en Luna-Urbo, 2096 j.)
Por Den Holbert la vojo al Tiko ekstartis en kolegio � kiam
Lisa Lenz ekpetis pruntedoni lian komputilon. La sxia ekpaneis,
kaj, se sxi ne estos akirinta alian, sxi ne povos plenumi sian
duonsemestran taskon. Neniu estis, al kiu sxi auxdacis apeli,
krom Den.
Tio ekmetis Denon antaux dilemo. Li devis helpi sxin, sed,
se li donos al sxi sian komputilon, sxi povos legi liajn librojn.
Krom la fakto, ke oni probablis esti enprizonigota dum multe da
jaroj kauxze de permeso al aliulo legi siajn librojn, cxefe sxo-
kis la ideo mem. Kiel iu ajn, li instruitis jam de elementa ler-
nejo, ke pruntedoni librojn estas acxo kaj malrajto � io, kion
agas nur piratoj.
Kaj ne estis granda sxanco, ke SPA � "Software Protection
Authority" (administracio por protekto softvaron) � fiaskus de-
tekti lin. Dum lia softvara kurso Den lernis, ke cxiu libro havas
kopirajtan monitoron, raportantan, kiam kaj kie gxi estas legata,
kaj far kiu, al Centrala Licencejo (Central Licensing). (Gxi uzis
tian informon ne nur por kapti legopiratojn sed ankaux por vendi
taksarojn de personaj interesoj al vendistoj.) Sekvontfoje, kiam
lia komputilo alretumigxos, Centrala Licencejo malkasxos. Li, es-
tiel la komputila posedanto, estos punita plej severe � pro ne
prevento la krimon.
Certe, Lisa intencis legi liajn librojn ne nepre. Sxi pro-
bablis peti la komputilon por verki sian duonsemestran taskon
nur. Sed Den konis, ke sxi originis el averagxspeza familio kaj
tenumas la instruadon apenaux, ecx krom sia lega pagado. Legado
liajn librojn probablis esti la sola rimedo, por ke sxi povu fini
la instruadon. Li komprenis cxi situacion: li ankaux devigitis
sxuldantigxi por pagi cxiajn studajxojn, kiujn li legis. (10% da
tiuj pagoj debitis al la verkistoj, kiuj verkintis la studajxojn;
kaj, planante sciencan karieron, li povis esperi, ke liaj propraj
studajxoj, se ofte referencataj, alportos suficxe por pripagi li-
an sxuldon.)
Poste Den ekscios, ke estis tempo, kiam iu ajn povis iri al
biblioteko kaj legi revuajn noticojn, kaj ecx librojn, sen devigo
pagi. Estis sendependaj studantoj, kiuj legis milojn da pagxoj
sen registaraj bibliotekaj subvencioj. Sed en 1990j ambaux komer-
caj kaj neprofitaj revuaj publicistoj startis preni pagon por
atingo. En 2047 bibliotekoj, ofertantaj senpagan publikan atingon
al instrua literaturo, estis en svagaj rememoroj.
Estis artifikoj, certe, por cxirkauxiri SPAon kaj Centralan
Licencejon. Gxij estis nelegxaj mem. Den havintis samklasanon pri
softvaro, Frenk Martuksi, kiu akirintis nelegxan misajxsercxilon
kaj uzadintis gxin por preteriri kodon de kopirajta monitoro dum
legado librojn. Sed li diris pri gxi al tro multaj amikoj, kaj iu
de ili ekdenuncis lin al SPA por rekompenco (sxuldozaj studentoj
facile perfidemigxis). En 2047 Frenk estis en prizono: ne kauxze
de pirata legado sed pro posedo misajxsercxilon.
Den poste ekscios, ke estis tempo, kiam iu ajn darfis havi
misajxsercxajn ilojn. Estis ecx senkostaj misajxsercxaj iloj aki-
reblaj en laserdiskoj aux sxargxeblaj el la Retumo. Sed ordinaraj
uzuloj startis uzi gxijn por preteriri kopirajtajn monitorojn,
kaj foje jugxisto rezoluciis, ke tio igxintis gxija baza uzado en
reala praktiko. Tio signifigis gxijn nelegxajn; misajxsercxilojn
programistoj estis enprizonigitaj.
Programistoj cxiaokaze bezonis misajxsercxajn ilojn, certe,
sed vendistoj misajxsercxilojn en 2047 liveris nur numeritajn ko-
piojn kaj al nur oficiale licencitaj kaj sxuldservutitaj progra-
mistoj. La misajxsercxilo, kiu Den uzis en la softvara klasejo,
situitis malantaux speciala bariero, tiel, ke gxi estu uzebla por
klasaj ekzercoj nur.
Estis ankaux eblo preteriri kopirajtajn monitorojn per ins-
tali modifitan sisteman nukleon. Den eventuale trafos pri liberaj
nukleoj, ecx plene liberaj operaciumoj, kiuj estis ekzistintaj
cxirkaux sojlo de la jarcentoj. Sed ne nur gxij estis nelegxaj,
simile misajxsercxilojn, � oni ne povis instali gxijn, se ecx
havus, sen sia komputila radika pasvorto. Kaj nek FBI � "Federal
Bureau of Investigations" (federacia buroo por enketado) � nek
zorgservo de "Microsoft" donus gxin.
Den jugxintis, ke li ne povas simple doni al Lisa sian kom-
putilon. Sed li ne povis rifuzi helpi sxin, cxar li amis sxin.
Cxiu eventualo konversacii kun sxi sxargis lin per delico. Kaj,
ke sxi elektintis lin por peti helpon, probablis signifi, ke sxi
ankaux lin amis.
Den eksolvis la dilemon per ekagi ion ecx pli nepenseblan �
li ekdonis al sxi la komputilon kaj ekdiris al sxi sian pasvor-
ton. Tiamaniere, se Lisa legos liajn librojn, Centrala Licencejo
pensos, ke legantos gxijn li. Tio estis ankaux krimo, sed SPA ne
kapablis detekti tion per si mem. Gxi nur konos, se Lisa raportos
pri gxi.
Certe, se la kolegio iam ekkonos, ke li donis al Lisa sian
personan pasvorton, tio estos forcxeso por ambaux ili estiel stu-
dentoj, sendepende, ke por kio ili uzis gxin. Instrueja politiko
estis, ke ia ajn malhelpado ilojn por monitorado studentan kom-
putilan uzadon estis kauxzo por disciplina puno. Ne gravis, cxu
oni agis ion nocan, � legxorompo estis embarasigo reviziadon onin
far administrantoj. Oni supozis, ke tio egalas ion prohibitan
plu, kaj oni ne bezonis koni, kio tio estis.
Studentoj rutine ne estis elpelataj pro tio � ne senpere.
Anstataux, ili prohibatis la kolegian komputilan sistemon kaj ne-
eviteble malprosperos cxiajn siajn taskojn.
Poste Den ekscios, ke tia maniero de instrueja politiko
startitis nur en 1980j, kiam studentoj amase startis uzi komputi-
lojn. Antauxe, principo por studenta disciplino praktikatis mal-
sama: oni punis pro tio, ke estis noca, sed ne, ke simple suspek-
tindis.
Lisa al SPA Denon ne denuncis. Lia decido helpi sxin kondu-
kintis ilin al edzeco, kaj ankaux kondukis ilin al dubado pri
cxio, kion ili instruitis pri piratado dum infaneco. La paro
startintis legi pri kopirajta historio, pri Sovetio kaj la rest-
riktoj kopiadon en gxi, kaj ecx la originan Usonan Konstitucion.
Ili migrintis sur Lunon, kie trafis aliulojn same forglitintajn
el la longaj brakoj de SPA. Kiam la Tiko Ribelo startis en 2062,
cxies legrajto baldaux igxis iu de gxiaj gravaj celoj.
Auxtora Rimarko
(Cxi rimarko renovigitis en 2002.)
La rajto legi estas batalo hodiauxa. Kvankam 50 jaroj laux
niatempa vivmaniero probablos necesi por droni en obskurantismo,
plimulto da la konkretaj legxoj kaj praktikoj, eksponitaj supre,
estas jam proponita; multaj estas validigitaj en Usono kaj ali-
loke. En Usono "Digital Millenium Copyright Act (DMCA)" (akto pri
kopirajto dum cifera epoko) de 1998 promulgas legxan bazon por
restrikti legadon kaj pruntedonadon komputilajn librojn (kaj ali-
ajn datumojn ankaux). Euxropa Unio trudintis similajn restriktojn
per 2001 kopirajta direktivo.
Gxis nuntempo estis unu escepto: ideo, ke FBI kaj "Micro-
soft" stokos la radikajn pasvortojn por personaj komputiloj kaj
ne permesos, ke vi havu gxijn, ne estas proponita gxis 2002. Gxi
titolitas "Trusted Computing" (konfidata komputado) aux "Palladi-
um".
En 2001 "Disney"-lobiita senatano Holingz [Hollings] propo-
nis bilon, titolitan SSSCA, postulantan, ke cxiu nova komputilo
havu devigajn ilojn por restrikti kopiadon, kiajn uzulo ne povu
preteriri. Sekvante cxipon "Clipper" kaj similajn proponojn de
Usona registaro pri deponado pasvortojn, tio demonstras distei-
rantan tendencon: komputilaj sistemoj kreske strukturatas por
provizi forulan potencon super la uloj aktuale uzantaj la kompu-
tilan sistemon. SSSCA poste renomitas al CBDTPA (pensu pri tio
"Consume But Don't Try Programming Act" ("akto pri acxetu, sed ne
penu programigi")).
En 2001 Usono startis peni uzi la proponitan pakton "Free
Trade Area of the Americas" (FTAA) (libera komerca regiono en
Amerikoj) por trudi la samajn legxojn en cxiuj sxtatoj de Uesta
Duonsfero. FTAA estas iu de la t.n. "liberkomercilaj" paktoj, re-
ale verkitaj por doni al negocistaro plikreskitan potencon super
demokratiaj registaroj; trudado DMCAojdajn legxojn estas tipa de
tia etoso. "Electronic Frontier Foundation" (EFF) (fonduso de
elektronika novtero) vokas ulojn komprenigi iliajn registarojn,
kial gxij devas rezisti tian planon.
SPA, kio reale estas "Software Publisher's Association"
(asocio de softvaraj eldonistoj), nun anstatauxigitas en tia po-
licojda rolo far BSA "Business Software Alliance" (alianco de ko-
merca softvaro). Gxi ne estas, hodiaux, oficiala policaro; neofi-
ciale, gxi agas kiel tio. Uzante metodojn, memorigantajn pri es-
tinta Sovetio, gxi vokas ulojn denunci pri siaj kunlaborantoj kaj
amikoj. Timigila kampanjo far BSA en Argentino en 2001 j. vualite
minacis, ke uloj, pruntedonantaj softvaron, endas enprizonigon.
Kiam cxi rakonto estis verkata, SPA minacis etajn interne-
tajn provizistojn, postulante, ke gxij permesu monitori cxiujn
uzulojn far SPA. Plimulto da la provizistoj kapitulacis, kiam mi-
nacatis, cxar gxij ne povas tenumi lukton en jugxo [Atlanta Jour-
nal-Constitution, D3. � Oct 1, 1996]. Minimume unu provizisto,
"Community ConneXion" en Okland [Oakland], Kalifornio, rifuzis la
postulon kaj estis reale aljugxita. Poste SPA nuligintis la jugx-
pretendon sed obtenintis DMCAon, donantan al gxi la potencon, ki-
an gxi bezonas.
La universitata sekureca politiko, eksponita supre, ne estas
imaga. Ekzemple, komputilo en iu universitato en regiono cxe Cxi-
kago [Chicago] eligas jenan informajxon, kiam oni enigxantas:
"Cxi sistemo estas por uzado far la rajtigitaj uzantoj nur.
Personoj, uzantaj cxi komputilan sistemon senrajte aux eks-
terrajte, estas objektoj por tio, ke cxiaj iliaj agoj en la
sistemo estos monitorataj kaj registrataj far la sistema
personaro. Dum la monitorado personojn, nerajte uzantajn cxi
sistemon, aux dum flegado la sistemon, agoj far rajtigita
uzanto probablas ankaux esti monitorataj. Cxiu uzanto de cxi
sistemo eksplicite konsentas por tia monitorado kaj avizitas
pri tio, ke, se tia monitorado malkasxos eblan argumenton
por nelegxa ago aux rompo la universitatajn legxojn, la sis-
tema personaro rajtas transdoni la konvikton de tia monito-
rado al la universitata administracio kaux legxodevigaj ofi-
cialistoj".
Tio estas kurioza vidpunkto pri la 4a amendo de Usona Konstitu-
cio: perforti praktike cxiun konsenti anticipe rezigni sian raj-
ton de gxi:
"La rajto de homoj por sekureco je iliaj personoj, hejmoj,
dokumentoj kaj posedajxoj kontraux senbazaj trasercxoj kaj
kaptoj devas esti ne difektata, kaj neniaj absolvoj licas,
krom baze de ebla kauxzo, auxtentikigita per jxuro aux skri-
be, kaj speciale eksponante la ejo trasercxenda kaj la uloj
aux ajxoj kaptendaj".
-----------------------------------------------------------------
Referencoj:
* The administration's "White Paper": Information Infrastructure
Task Force, Intellectual Property and the National Information
Infrastructure: The Report of the Working Group on Intellectual
Property Rights. � 1995.
* Pamela Samuelson. An explanation of the White Paper: The Copy-
right Grab. � Jan 1996.
* James Boyle. Sold Out // New York Times. � Mar 13, 1996.
* Public Data or Private Data // Washington Post. � Nov 4, 1996.
* "Union for the Public Domain" (Unio por Publika Posedo) � orga-
nizacio celanta rezisti kaj retroizi ekscesizon kopirajton kaj
patentan potencon.
-----------------------------------------------------------------
Cxi eseo estas eldonita en "Free Software, Free Society: The Se-
lected Essays of Richard M.Stallman".